158 lat temu, 22 stycznia 1863 r., Manifestem Tymczasowego Rządu Narodowego rozpoczęło się Powstanie Styczniowe – największy w XIX w. polski zryw narodowy. Pochłonęło ono kilkadziesiąt tysięcy ofiar i w ogromnym stopniu wpłynęło na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń.
Powstanie swoim zasięgiem objęło także tereny Ziemi Janowskiej. Kluczowy wpływ na lokalne działania miały naturalne warunki w postaci położenia przygranicznego z zaborem austriackim oraz rola Janowa Ordynackiego, który stanowił centrum administracyjne. Istotne było również ukształtowanie terenu. Liczne wąwozy na lessowej wyżynie oraz okazały kompleks leśny stworzyły świetne warunki do prowadzenia walk o charakterze partyzanckim.
Na terenie okręgu janowskiego oddziałami partyzanckimi dowodzili: Władysław Rudzki, Karol Krysiński, Tomasz Wierzbicki, Kajetan Ćwiek-Cieszkowski, Gustaw Zakrzewski, Jan Czerwiński, Edward Ślaski, Aleksander Waligórski, Michał Heydenreich-„Kruk”, Ignacy Solman oraz Marcin Borelowski „Lelewel”. Na czele partii chłopskich stali mieszkańcy gminy Krzemień: Andrzej Flis i Jakub Prężyna, którzy aktywną działalność prowadzili do wiosny 1864 roku. Prócz nich, walczyli kosynierzy z Godziszowa, gdzie Paweł Porada utworzył odział, składający się z miejscowych chłopów.
W dniu 22 stycznia 1863 r. miała miejsce bitwa pod Kopcami, w której oddział lokalnych powstańców pod dowództwem Ignacego Solmana poniósł klęskę z wojskami carskimi. Porażką zakończyła się również bitwa oddziału płk. Marcina Borelowskiego „Lelewela”, rozegrana 6 września 1863 r. pod Batorzem.
Należy pamiętać, że w Powstaniu Styczniowym brało udział około tysiąca Węgrów, rewanżujących się za udział Polaków z generałem Bemem w Wiośnie Ludów 1848 r. Węgrzy walczyli również w oddziałach Lelewela. Już w marcu 1863 r. na wieść o Powstaniu przybyło do oddziału Borelowskiego z Turcji 17 huzarów węgierskich z końmi i bronią. Wśród nich, był hrabia Edward Nyary, który wcześniej brał udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech z gen. Bemem.
W ramach upamiętnienia tego wspólnego działania, w 1992 r. jednej z ulic w Janowie Lubelskim nadano nazwę „Ochotników Węgierskich Powstania Styczniowego”, którą w 2003 r. przemieniono na „Ochotników Węgierskich”.
W okresie trwania Powstania, po stronie polskiej zginęło około 30 tysięcy walczących. Około 40 tysięcy wywieziono na Syberię. Królestwo Polskie utraciło resztki autonomii, ograniczono dostęp do szkół oraz rozpoczęto szeroko zakrojoną rusyfikację.
Wykaz Powstańców Styczniowych z Ziemi Janowskiej:
– Paweł Porada ur. 1822 r. w Branwi, sołtys, dowódca oddziału, liczącego z czasem ok. 400 osób chłopów i mieszczan ordynackich; przyłączył się do partii Zapałowicza i Czerwińskiego, potem Wierzbickiego i Borelowskiego; mianowany porucznikiem, brał udział w bitwie pod Tyszowcami, przyczyniając się do zwycięstwa powstańców, także pod Żyrzynem i Fajsławicami; aresztowany w czerwcu 1864 r. został skazany na 8 lat katorgi na Syberii i konfiskatę mienia, uciekł z więzienia w Lublinie i zbiegł do Galicji; zm. po 1870 r.;
– Ignacy Solman ur. 1829 r., właściciel Wolicy, dowódca oddziału powstańczego, stoczył potyczkę pod Modliborzycami – Guzówką; zamordowany we dworze na Zamku przez carskich żołnierzy pod koniec stycznia 1863 r.;
– Franciszek Janus ur. w Chrzanowie w 1842 r., terminował u szewca; był w oddziale Jeziorańskiego i Borelowskiego, walczył pod Łysą Górą, Panasówką, Batorzem, Łęczną, Bobami, Włodawą, Korybutową Wolą i Chełmem; czterokrotnie ranny, dostał się do niewoli; siedział w więzieniu w Lublinie, jako małoletni został po wstawiennictwie zwolniony; pod koniec życia mieszkał w Biłgoraju, zm. w 1933 r.;
– Jan Bryliński ur. 1835 r. w Krzemieniu, był rządcą majątku Moniaki, służył w oddziałach Lelewela i Czechowskiego; walczył pod Parszywą Górą; jako ekonom dostarczał żywność powstańcom, przeprowadzał i ukrywał kurierów; za tę działalność Rosjanie chcieli go powiesić; zm. w Lublinie w 1933 r.;
– Stanisław Wybranowski (1844-1906), ziemianin z Potoczka, kawalerzysta; brał udział w bitwie pod Panasówką i Batorzem, potem emigrował;
– Wincenty Boliński ur. 1842 r. w Janowie Ord., syn malarza, ranny pod Łęczną, zmarł w szpitalu 2 września 1863 r.; pochowany w Łęcznej;
– Stanisław Jonaczek, członek organizacji spiskowej z Janowa Ord.; miał dać sygnał do ataku na miejscowy garnizon; po aresztowaniu siedział w więzieniu w Janowie, w listopadzie 1863 r. przewieziony do Lublina, skazany na osiedlenie w Twerze; przebywał tam jeszcze w 1873 r.;
– Stanisław Kossakowski, ur. w Tarnogrodzie, 29 lat, kowal z Godziszowa; zm. 24 kwietnia 1863 r. w Lesie Józefowskim;
– Józef Szyper kominiarz, z Modliborzyc, 24 lata, zm. 19 lipca 1863 r. w Rzeczycy Księżej;
– Gustaw Tański (1837-1915), urzędnik z Janowa; był w oddziale Hugona Gramowskiego, wziął udział w ataku na Tomaszów; emigrował; pochowany we Lwowie;
– Józef Konopka, mieszkaniec Modliborzyc, brał udział w potyczce pod Modliborzycami-Guzówką;
– ks. Franciszek Albiniak, ur. 1830 r. w Janowie Ord., kanonik regularny klasztoru w Kraśniku, określany jako sympatyk powstania;
– ks. Franciszek Flis, ur. 1838 r. w Janowie Ord., administrator parafii w Chodlu, aresztowany we wrześniu 1863 r.; za pomoc w ukrywaniu „włóczęgów” i przyjmowaniu w domu oddziału powstańczego oddany pod sąd wojenny;
– ks. Andrzej Łukasiewicz, ur. 1802 r. w Białej, proboszcz w Krzeszowie; aresztowany 3 października 1863 r. m.in. za ukrywanie agenta rządu narodowego, skazany na karę 250 rubli i uwolniony;
– o. Kajetan Maciejowski, dominikanin, kaznodzieja w Janowie Ord., został oskarżony o udział w napadzie na wojsko w Janowie (23 stycznia), namawiania mieszczan do wstępowania do partii powstańczej i odbierania od nich przysięgi; skazany na osiedlenie w Omsku, zmarł na zesłaniu w 1877 r.;
– o. Ludwik Marceli Żytko, ur. 1823 w Janowie Ord., kanonik regularny w klasztorze w Kraśniku, w czasie powstania był tam wikarym; oskarżony o podburzające kazania i niezawiadomienie o ukrywających się w klasztorze powstańcach; zm. 1884 r. w Częstochowie;
– Tomasz Fusiarski, (1840-1907), ur. w Janowie Ord., kleryk seminarium sandomierskiego, „poszedł do powstania”;
– Józef Teodorowicz, ur. w Potoczku;
– Paulina Olszowa z d. Pankowska, ur. w Zaklikowie, zamieszkała w Modliborzycach, sanitariuszka, leczyła rannych w starciu pod Modliborzycami;
– Salezy Kochanowski – właściciel Pasieki;
– Józef Pruszyński – właściciel dóbr Potoku Stanach.
Wśród członków oddziału Flisa-Prężyny byli:
– Józef Flis z Zofianki, dowódca chłopskiego oddziału; zbiegł z więzienia, gdzie siedział za kradzież; skazany przez wojenny sąd polowy na karę śmierci, powieszony na rynku w Janowie 14 czerwca 1864 r.;
– Jakub Prężyna z Pikul, zwolniony z więzienia; dowódca chłopskiego oddziału; powieszony w Janowie 14 kwietnia 1864 r.;
– Andrzej Sowa z Krzemienia, 24 l., powieszony 16 lipca 1864 r. w Janowie;
– Andrzej Zieliński z Janowa Lubelskiego, 18 l., uczestniczył w powstaniu, potem zbiegł za granicę; po powrocie w oddziale Prężyny; skazany na 20 lat katorgi w kopalniach rudy, zesłany na Syberię w październiku 1864 r.;
– Franciszek Dycha z Władysławowa, skazany na zesłanie;
– Józef Dycha, z Władysławowa, 23 l., skazany na zesłanie;
– Mateusz Małek z Władysławowa, skazany na zesłanie;
– Antoni Pawlus z Władysławowa, 20 l., skazany na zesłanie;
– Mikołaj Krasa z Janowa;
– Józef Niewiadomy z okolic Janowa;
– Bernard Miklas z okolic Janowa.
Ponadto, w Powstaniu mieli uczestniczyć również chłopi z Batorza, Otrocza, Branwi i Potoka.
Źródło: Zenon Ł. Baranowski: Miejsca pamięci Powstania Styczniowego w powiecie janowskim[w:] Janowskie Korzenie nr 11, 2009.
Opracował: Eryk Widomski